موسیقی و سازهای سنتی ایران

بدون شک موسیقی، یکی از باورنکردنی ترین و خارق العاده ترین خلاقیت های تمدن است. بنابر برخی ادعاها، موسیقی هنر برتر و یکی از عجایب دنیای ماست. پدیده ای که کاملاً با سیاست، فرهنگ ها، مذاهب، هنرهای تجسمی جهان مانند فیلم ها و حتی جنگ ها آمیخته و ادغام شده است.

بنا به تعریف برخی، موسیقی بیان احساسات از طریق ریتم و صدا است و آگاهی از راهی که هماهنگی صداها می تواند خیزش احساسات را برانگیزد.

اجازه دهید نگاهی گذرا به برخی از گفته های بزرگان در مورد موسیقی بیندازیم:

فردریش نیچه: “بدون موسیقی زندگی اشتباه خواهد بود” 

افلاطون: موسیقی یک قانون اخلاقی است. روح به جهان هستی، بال به ذهن، پرواز به تخیل، و جذابیت و شادی به زندگی و به همه چیز می بخشد. 

“موسیقی تنها ورود غیر جسمانی به دنیای عالی دانش است که بشر را درک می کند اما بشر نمی تواند آن را درک کند.”

و

بتهوون: جایی که شعر به پایان می رسد، موسیقی آغاز می شود.

چنین ستایش قوی توسط چنین افراد بزرگی نشان دهنده احترام بالایی است که موسیقی در سطح جهانی دارد.

موسیقی در ایران

بنا به شواهد تاریخی، قدمت موسیقی در ایران به قرن‌ها قبل و به زمان ایران باستان بازمی‌گردد. تاریخ موسیقی در ایران تاریخی پیچیده است، از اشاره‌های فیلسوفان و نویسندگان پارسی و محبوبیت موسیقی در دیوان‌های سلطنتی تا ممنوعیت‌های رسمی و کامل علیه این هنر.

با این وجود ایران خاستگاه یک سنت غنی و متنوع موسیقی است که جنبه مهمی از فرهنگ و هنر این کشور را تشکیل می دهد.

علاوه بر این، ژانرهای موسیقی بین المللی مانند رپ، پاپ و غیره نیز در فرهنگ و موسیقی ایران ادغام شده‌اند، جایی که زبان‌های فارسی و خارجی در مجموعه‌ای از صداها و کلمات ترکیب می‌شوند تا به‌ویژه مخاطبان جوان‌تر را جذب کنند.

 

موسیقی کلاسیک ایرانی، همچنین به عنوان موسیقی سنتی ایرانی یا “دستگاه های موسیقی ایرانی” شناخته می‌شود. این موسیقی شامل ساختارهای موسیقیایی، آهنگ‌ها و شعرهایی است که از زمان تولد عیسی مسیح، نسل به نسل منتقل شده است.. آنچه به دست ایرانیان امروز رسیده است، در برابر گزند زمان ایستادگی کرده و همه افزوده‌ها و تغییراتی را که فرهنگ‌های آسیای مرکزی، افغانستان، پاکستان، جمهوری آذربایجان، ارمنستان، ترکیه و یونان به آن وارد کرده‌اند، در بر گرفته است. از سوی دیگر به نوبه خود، بر فرهنگ و موسیقی آنها ، تأثیر گذاشته است.

می توان گفت که دوران طلایی موسیقی ایران در اوج دوران ساسانیان و در زمان خسرو پرویز و بهرام پنجم بوده است. از نوازندگان نامدار این عصر می توان به باربد، نکیسا و رامتین اشاره کرد.

موسیقی ایرانی را می‌توان در دسته‌هایی به نام دستگاه قرار داد. هر دستگاه موسیقی ایرانی حس خاصی را در شنونده بر می انگیزد. در مجموع، موسیقی کلاسیک یا سنتی ایران از هفت دستگاه تشکیل شده است.

 

سازهای ایرانی

یک آلت موسیقی در واقع می تواند هر شیئی باشد که می تواند صدا تولید کند، اما طبق تعریف، ساز وسیله ای است که مخصوصاً برای اجرای موسیقی ساخته شده است. قدیمی ترین ابزاری که تمدن از آن استفاده کرده است، ظاهراً صدای انسان است. گذشته از این، قدیمی ترین سازها احتمالاً سازهای کوبه ای بوده و سازهای بادی جایگاه سوم را به خود اختصاص داده اند. صدایی که یک ساز تولید می کند کاملاً به مواد، طراحی و دقت ساخت آن بستگی دارد.

آلات موسیقی ایران

ایرانیان در طول اعصار از انواع آلات موسیقی استفاده می کردند. آلات موسیقی ایرانی را می توان از جهات مختلفی دسته بندی کرد، اما یک روش بسیار رایج، دسته بندی آنها بر اساس موادی است که اجزا از آن ساخته شده اند. سازهای سنتی ایران از خشت، فلز و چوب است و بر اساس نحوه تولید صدا در سه دسته بادی، زهی و کوبه ای قرار می گیرند.

سازهای بادی از جمله نی، قره نی، نی انبان، کرنا، بالبان، دوزله، سرنا و بسیاری دیگر هستند.

سازهای زهی به سه گروه تقسیم می‌شوند:

گروه اول، سازهای زهی زخمه ای که شامل تار، سه تار، دوتار، عود، تنبور، چگور، رباب، قانون، چنگ و غیره می‌شوند.

گروه بعدی سازهای زهی آرشه ای مانند قیچک و کمانچه است.

و در آخر سازهای زهی ضربه ای و تکواژ مانند سنتور که بیشترین شهرت را در ایران دارد.

سازهای کوبه‌ای ایرانی شامل طبل، دایره، دهل، تنبک، نقاره، سنج، دف، کوس و غیره هستند.

 

این مجموعه وسیع از سازها طی زمان دستخوش تغییر شدند. بسیاری از این موارد به تدریج به اشکال دیگر تغییر یافتند، برخی از استفاده خارج شدند، و برخی نیز تنها تغییرات کوچکی کردند.

سازهای فلزی از مس و برنج به روش ریخته گری و چکش ساخته می شوند. سازهای سفالی حاصل هنر سفالگری است. برخی از سازها مانند تنبک از ظرف‌های خاکی با پوشش پوست ساخته شده‌اند.

سازهای چوبی با کنده کاری و برش ساخته می شوند. این دسته شامل متنوع ترین شکل ها و فرم های سازها است و شکل ذهنی که «ساز سنتی ایرانی» به یاد می آورد، بیشتر متعلق به این دسته است. بیشتر سازهای زهی و برخی از سازهای کوبه ای از چوب ساخته شده اند.

اکنون در ادامه این مقاله از ایرانگرد به چند ساز موسیقی پرکاربرد در ایران نگاهی می اندازیم:

 

سنتور:

سنتور یک ساز کاملاً ایرانی از خانواده‌ سازهای زهی است که با ضربه زدن بر روی آن صدا تولید می‌کند. این ساز به شکل مثلث متساوی الاضلاع از چوب و فلز ساخته شده است و با استفاده از مضراب های ویژه نواخته می‌شود. برخی از مردم معتقدند که سنتور یکی از قدیمی‌ترین سازهای سنتی ایرانی است.

آشناترین شکل سنتور دارای 72 زه است که به 4 گروه تقسیم می شوند. معمولاً بیش از ۳ اکتاو بر روی یک نت از این ساز وجود دارد.

 

تار:

تار یک ساز زهی ایرانی است که با مضراب نواخته می شود. در ایران و سایر سرزمین های خاورمیانه مانند تاجیکستان، جمهوری آذربایجان، ارمنستان، گرجستان و سایر کشورهای نزدیک قفقاز، نواختن موسیقی محلی با این ساز رواج دارد. کارشناسان ایرانی بر این باورند که تار در بین تمامی اقوام ایرانی ریشه مشترک دارد. تار ایرانی در گذشته دارای پنج زه (یا پنج سیم) بوده است. غلامحسین درویش یا درویش خان، یکی از استادان برجسته موسیقی، به آن یک زه دیگر (زه ششم) را اضافه کرد که هنوز هم استفاده می‌شود.

قابل ذکر است که این ساز ایرانی با نام تار آذربایجان در یونسکو به ثبت رسیده است که مورد اعتراض جامعه هنری ایران قرار گرفت.

 

سه تار:

سه تار سازی است از خانواده ساز های زهی – زخمه ای دسته بلند،که طبق تحقیقات و نظر محققان پیدایش ساز های زهی – زخمه ای در ایران بوده است.
سه تار را منشعب و فرم تکمیل شده و پیشرفته تنبور و دوتار می دانند.
اصولاً تحقیقاتی که در سازها به وجود آمده بر اساس نیاز های روحی، اجتماعی و یا صدادهی بهتر ساز و ایجاد توانایی بیشتر در نواختن نغمات بیشتر بوده است.
بشر نخستین نیز که موسیقی را یک نیاز روحی حس کرده بود، با الهام از اصوات طبیعی مانند وزش باد در نیزار و یا صدای کشیده شدن زه کمان اقدام به ساختن سازهایی نموده است که به مرور زمان دستخوش تغییراتی شده اند.
سه تار نیز از این امر مستثنی نیست و از نظر ظاهری (ساختمان) و نحوه صدادهی پیشرفت هایی داشته است و تکمیل تر شده است.
مخترع سه تار و زمان پیدایش آن دقیقاً مشخص نیست ولی در زمان قاجار یک از ساز های اصلی موسیقی ایرانی محسوب می شده که با آن به اجرای ردیف می پرداخته اند.

 

 تنبک:

تنبَک (تمبَک ، دمبک، دنبک یا ضَرب) یکی از سازهای کوبه‌ای پوستی است و از نظر سازشناسی جزء طبل‌های جام‌شکل محسوب می‌شود که از این خانواده می‌توان به سازهای مشابه مانند داربوکا در کشورهای عربی و ترکیه و همچنین زیربغلی در افغانستان اشاره کرد.

تنبک از نظر نوازندگی (انگشت گذاری)، رنگ های صوتی و ساختمان فیزیکی اش (در عین ظاهری ساده)، یکی از پیشرفته ترین و پیچیده ترین سازهای کوبه ای پوستی دنیا محسوب می شود.

در نوازندگی این ساز از تکنیک‌هایی به نام های «تُم»، «بک»، «پلنگ» و «ریز» استفاده می‌شود.

تنبک از نظر سازشناسی جزو “طبل های جام گونه” است و جالب است اشاره کنیم که بنا بر پژوهش های اخیر، برخی از طبل های جام گونه در کشورهای دیگر، هم از نظر ساختمان فیزیکی و هم از نظر لغوی شباهت به تنبک ایران دارند.

در حال حاضر تنبک به عنوان ساز لازم و ثابت ارکسترهای ایرانی رسیده و حتی سال هاست که در مقام تکنواز هم نقش آفرین است.

 

کمانچه:

کمانچه یکی از سازهای سنتی ایرانی است که نخستین نوع آن در دوران صفوی ساخته شد. این ساز زهی-آرشه‌ای قسمت‌های مختلفی دارد و از چوب عمل آمده‌ درختان گردو، توت و افرا ساخته می‌شود. در این ساز نوازنده با رقص انگشتانش بر روی ساز و حرکت رفت‌وبرگشت آرشه یا کمانه صدای گوش‌نوازی را خلق می‌کند. اگرچه کمانچه نسبت به دهه‌های گذشته به تدریج کامل‌تر شده است اما نظر کارشناسان و فعالان نسبت به آن چندان مثبت نیست، از جهت دیگر برخی معتقدند که ساز فوق از مقطعی به بعد تحت‌تاثیر ساز ویلون قرار گرفته، مدتی به انزوا رفته و پس از آن دوباره احیا شده است. کمانچه به‌دلیل وسعت صوتی خاص و حدود و امکانات وسیع از گذشته بیشتر از دیگر سازهای ایرانی مورد توجه بوده اما پس از آمدن ویولن، استفاده از این ساز کم‌رنگ‌تر شده است. با ثبت جهانی این ساز اصیل ایرانی امید است که بیش از پیش به آن بها داده شود و زمینه برای شناخت هر چه بیشتر این ساز و آموزش آن مهیا شود.

کمانچه به همت سازمان میراث فرهنگی در آذر ماه ۱۳۹۶ در سازمان یونسکو به ثبت رسید.

 

نویسنده و خبرنگار ایرانگرد: مهسا محمودگرجی